„Evropa na Kalemegdanu“ Radine Vučetić je knjiga koja nam kroz rad Udruženja prijatelja umetnosti „Cvijeta Zuzorić“ oslikava čitav jedan istorijski period našeg društva.
Pre nego što je Dragan Bjelogrlić počeo da snima film Montevideo, Bog te video o odlasku jugoslovenske reprezentacije na prvo svetsko prvenstvo u fudbalu u daleki Urugvaj 1930. godine morao je da prikupi informacije o dobu u kome se dešava radnja filma. Jedan epizoda emisije Moj Beograd posebno mu je privukla pažnju jer je u njoj gostovala Radina Vučetić.
Bjelogrlić je najzad pronašao pravu osobu koja mu može pomoći da dođe do podataka koji su mu bili potrebno da bi snimio film. Vučetić je bila vanredna profesorka na Odeljenju za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu i autorka popularno napisanih knjiga o životu u starom Beogradu. O nekadašnjem životu u našem glavnom gradu pričala je kao da je i sama bila tamo.
Njihovo poznanstvo i saradnja trajali su gotovo deset godina. Toliko su Vučetić i Bjelogrlić razgovarali o međuratnom Beogradu. Naš čuveni glumac, producent i režiser postavljao je sva moguća i nemoguća pitanja. Na neka je profesorka Vučetić mogla odmah da odgovori, a neke odgovore mu je pružila tokom narednog susreta nakon što je i sama potražila odgovore na Bjeloglićeva pitanja. A ovaj je želeo da sazna baš svašta. Kako su izgledala mesta za izlaske i poroke, Jatagan-mala, Džokej-klub, kako su izgledale zabave u kafani, a kako elitni balovi, koliko su koštale ulaznice za stadione, a koliko kondomi, na koji način se telefoniralo, a kako slao telegram s prekookenaskog broda, gde se kupovala fudbalska lopta, a gde fen za kosu…
Iz ovih razgovora Bjelogrlić je na kreativan način popularizovao ovu epohu kroz film Motnevideo, Bog te video, njegov nastavak kao i seriju rađenu na osnovu ovih filmova i seriju Senke nad Balkanom.
Zahvaljujući zanimljivim pitanjima koja joj je glumac postavljao, Vučetić je godinama dopunjavala i slagala mozaik o međuratnom Beogradu u kome je i priča o Paviljonu Cvijeta Zuzorić i istoimenom udruženju jedan segment. Zato je upravo Bjelogrlić najviše zaslužan sa drugo izdanje knjige Evropa na Kalemegdanu koju je nedavno objavila izdavačka kuća Službeni glasnik.
U fokusu knjige nalazi se istorija Udruženja prijatelja umetnosti Cvijeta Zuzorić, a kroz nju nam autorka daje i skicu poprečnog preseka međuratnog društva u našoj zemlji, a, pre svega, u njenoj prestonici.
Posle Prvog svetskog rata nekadašnja prestonica male i patrijarhalne Kraljevine Srbije postala je glavni grad novostvorene Kraljevine SHS, kasnije Jugoslavije. U želji da zauzme ravnopravno mesto među evropskim prestonicama Beograd je morao da se modernizuje i da prihvati modele života koji su prihvaćeni širom kontinenta.
Put do tog cilja bio je dugačak i težak, a presudnu ulogu u tome odigrali su istaknuti pojedinci, kao i pojedine institucije, a najznačajnija među njima bilo je upravo Cvijeta Zuzorić.
Veliki doprinos ovoj instituciji dao je, pre svega, Branislav Nušić koji je zajedno sa beogradskim damama i osnovao ovo udruženje. Na rad udruženja uticali su i Isidora Sekulić, Ivo Andrić, Miloš Crnjanski, Rastko Petrović, Stanislav Vinaver, Aleksandar Vučo, Milan Dedinac i mnogi drugi.
U prvim godinama nakon osnivanja Udruženja rad je bio otežan jer nisu imali adekvatan prostor za svoje aktivnosti, već su bili prinuđeni da gostuju u drugim institucijama ili privatnim salonima. Ipak, Udruženje je uz minimalnu pomoć države, a uz maksimalni trud svojih članica, uspelo da podigne Umetnički paviljon koji i danas stoji na Malom Kalemegdanu. Simbolično je da je ovo stecište glavnih kulturnih događaja beogradske elite podignuto na mestu koje je ranije bilo namenjeno postavljanju cirkuski šatri i vašarskih tezgi.
Tokom svog postojanja Udruženje je održalo više od 250 izložbi slika od kojih je oko trideset bilo međunarodnih. Na ovaj način su pokušavali da formiraju ukus lokalne publike, da popularišu umetnost, kao i da pronađu mesto jugoslovenskoj umetnosti na slikarskoj karti Evrope i sveta.
Upravo zahvaljujući ovom Udruženju počele su da se održavaju izložbe jugoslovenske umetnosti i u inostranstvu, te je i svet mogao da otkrije naše umetnike. Ali i da naši umetnici „otkriju“ Evropu. Rastko Petrović u svojim novinskim kritikama najbolje opisuje stanje domaće slikarske scene kada piše: „Danas, kada prođemo kroz Prolećnu izložbu, tako kulturnu i evropsku u svome izgledu, tako i savremenu najzad, teško nam je da se otmemo od jednog utiska. Današnje naše slikarstvo ne predstavlja, čini nam se, neku prizmu kroz koju se može posmatrati današnje evropsko slikarstvo. Na njoj se vidi da naši slikari govore, često izvrsno govore, najsavremenijim slikarskim jezikom, ali da ne uzimaju učešća u stvaranju tog jezika… Kao što će svako primetiti, svi ti mladi ljudi naslikali su ko veće, ko malu mrtvu prirodu, ko pejzaž… Svako ima prava da se zapita kako ti mladi ljudi, rođeni za vreme najvećeg rata, živeći za vreme najvećih društvenih i ekonomskih preturbacija, prisustvujući poremećajima svih metafizičkih, psiholoških i estetskih vrednosti, uspevaju da tako smireno, tako rutinski, s takvom lakoćom, slikaju svoje mrtve prirode, svoje plenere svedenih dimenzija, svoje portrete zbog kojih mnogo ne propate.“
Slično je, pet godina ranije o šestoj Jugoslovenskoj izložbi pisao i Sreten Stojanović: „Kada jedan umetnik ima potrebu da se izražava u cveću i voću i kada njegov temperament ne traži više, to je shvatljivo da će on na tome i ostati dajući najveći mogući izraz, ali kada se čitava jedna umetnička generacija baci na isti teren onda je to siromaštvo.“
Bilo je potrebno emancipovati ne samo publiku i stvaraoce, već i kritiku, jer su pojedini kritičari, u potpunom nerazumevanju novih i modernih umetničkih pravaca, ismevali slikare jer ne znaju proporcije tela i slikaju portrete koji kao da su sačinjeni od delova.
Svojim književnim večerima i konkursima Udruženje Cvijeta Zuzorić je popularisalo je i književnost, a književnicima davalo podstrek. Dani knjige koje je su organizovali bili su prvi sajmovi knjiga na našim prostorima.
Organizujući muzičke festivale i koncerte Udruženje je pokušalo da promeni i muzičke navike Beograđana i Beograđanki i da im približi klasičnu muziku.
Ni organizovanje balova, kermesa i čajanki nije bilo bez uticaja na emancipaciju društva. O tome možda najbolje svedoči otpor koji palanka po automatizmu pruža. Dobra ilustracija tome je novinski članak Kako je Beograđane čarlston doveo u duševnu bolnicu koji je bio prepun neverovatnih „otkrića“ i stanovišta“. Ovaj članak nam „otkriva“ da je, paralelno s razvojem čarlstona, u Beogradu porastao procenat tuberkuloznih i nervoznih, kao i broj onih sa srčanim manama i da su „mlade dame rađale kretensku prvorođenčad, mlada gospoda patila od grčeva u stomaku, besanice, podrhtavanja i malokrvnosti“, kao i da je bilo „nekoliko slučajeva strašne duševne poremećenosti koju je prouzrokovao vrtoglavi i uzbudljivo divljački čarlston.“
Rad Udruženja uvek je detektovao kako umetničke tako i političke promene. I sama izgradnja Umetničkog paviljona odjek je tih sukoba. Prvi projekat Paviljona, rad Branislava Kojića, koji je dobio prvu nagradu na konkursu veoma brzo je odbačen jer se formirao stav da će Paviljon, zamišljen u stilu šumadijskih kuća, ličiti na drumsku mehanu i nagrditi prestonicu, te je prihvaćen drugi predlog istog autora u stilu koji nije ni klasičan, ni moderan. U vreme kada se društvo modernizuje borbe između nacionalnog i internacionalnog nisu novina, te je možda odbacivanje Paviljona u šumadijskom stilu, a prihvatanje onog u akademskom odraz političke i ideološke borbe.
Na samom kraju postojanja Udruženja bilo je još nekoliko snažnijih uticaja dnevne politike na dešavanja u Paviljonu. Takvi uticaji vidljivi su u izložbi Tri godine vlade Milana Stojadinovića ili Grčka pokretna izložba koja je u Paviljon, između ostalog, donela „poljoprivredne mašine, bodljikave žice, veštačko gnojivo“ ili Izložba nemačke savremene umetnosti i zanatstva gde je „… u jednom uglu, opkoljena samim modernim nameštajem, bila je izložena i jedna stolica, za koju se tvrdi da istu takvu ima i nemački vođa g. Hitler i da se u njoj najradije odmara.“
Pročitajte i ovo: Da li je Kapitalistička Federativna Republika Jugoslavija propuštena šansa ili samo lep san?
Tokom svog postojanja Udruženje Cvijeta Zuzorić se suočavalo sa mnogim problemima, otporom i uticajima sredine. Uprkos svemu, ne može, a da im se ne oda priznanje za doprinos u afirmaciji kulture kao i u pokušaju povezivanja jugoslovenskog kulturnog prostora u jedinstvenu celinu. Od samog svog početka utemeljeno na građanskoj klasi i jugoslovenstvu Udruženje prijatelja umetnosti Cvijeta Zuzorić prestalo je da postoji sa nestankom tih osnova.
Knjiga Evropa na Kalemegdanu nam oslikava period međuratnog uzdizanja kulturne scene Beograda u kome možemo da uočimo i sve one anomalije i specifičnosti koje i dana danas muče našu umetničku scenu. Radina Vučetić nam, poput Bjelogrlića u svojim delima, pruža ram prošlosti u kome možemo da sagledamo i današnje doba.
Piše: Milan Aranđelović
